Avropaya «Əli və Nino» bucağından baxış

Avropa Birliyinin formalaşması və bugünkü inkişaf mərhələsinə gəlib çıxması yarım əsrdən çox davam edən bir prosesin nəticəsidir. Belə ki, Avropa qitəsinin ərazisi daim müharibə meydanlarına çevrilmiş, I və II Dünya Müharibələri kimi dəhşətli səhnələrin şahidi olmuşdur. Bu bəlalardan qurtarmaq üçün Avropa dövlətləri fərqlər deyil, ümumi birləşdirici tərəflər əsasında stabil və davamlı düzən qurmaq qərarına gəldilər. Bu birlik ilk öncə resursların birgə istifadəsi ümumiqtisadi, gömrük, valyuta daha sonra isə siyasi birlik kimi inteqrasiya modelini ortaya qoydular. Avropa Birliyinin genişlənməsi və ümumiyyətlə qonşularının və iqtisadi partnyorlarının Avropa İnkişaf modelinə və özünəməxsusluğunu qorumaqla eyni dəyərlə və standartlarasahib olmaq məqsədi ilə Avropa Birliyi Şərq Tərəfdaşlığı Proqramını irəli sürdü.

Avropa Birliyinin «Şərq tərəfdaşlığı» böyük bir prosesin tərkib hissəsidir.  Belə ki, bu prosesə üzvlük nəyinsə əksinə deyil, məhz, ümumavropa dəyərlərinə yiyələnmək naminə olan inteqrasiya prosesidir. Bir növ standartlaşma proqramıdır. Bu standartlaşma özündə iqtisadi, siyasi, sosial, elm, təhsil və mədəniyyət sektorlarında islahatların aparılması, dövlət qurumlarında AB-nin ekspertləri tərəfindən tvinninq proqramlarının keçirilməsidir. Avropa Birliyi «Şərq tərəfdaşlıq» Proqramının Parlament Assambleyası isə qanunvericiliyin Avropa Birliyi qanunvericiliyinə yaxınlaşmasını özündə ittifa edən, böyük bir prosesdir.

Avropa Birliyi «Şərq tərəfdaşlığı» Proqramının üstün cəhəti isə hər bir dövlətin apardığı islahatlara uyğun olaraq onunla iş birliyidir. Yəni sözügedən proqrama üzv 6 dövlətə fərdi qaydada münasibətdir. Hər bir dövlətin də bu prosesdə öz üzərinə düşən iş var. Bu səbəbdən də hər bir dövlətə eyni münasibət ola bilməz. Bu proqrama uyğun olaraq, ikitərəfli (üzv ölkə ilə AB) münasibətlərdə hər bir ölkənin entuziazmına və öhdəliyinə düşən işi yerinə yetirməsinə görə qiymət verilir. Eyni zamanda da AB paritet səviyyədə addım atır və ya əksinə…

AB «Şərq tərəfdaşlığı» Proqramında ikitərəfli münasibətlər hər bir dövlətin marağına uyğun qurlur. Eyni zamanda Azərbaycanın xarici siyasətində sərgilədiyi paritet münasibətlər Azərbaycana özünəlayiq münasibət yaradır. Misal kimi göstərmək olar ki, Ermənistan Avropa ölkələrinin vətəndaşlarına cari ilin 10 yanvarında viza rejimini aradan qaldırdı.

Avropa bunu təqdirə layiq bir hadisə kimi qiymətləndirsə də, eyni addımı Ermənistan vətəndaşlarına qarşı etmədi. Lakin Azərbaycan qeyd etdiyim kimi, paritet münasibət sərgiləyərək bunun qarışılıqlı müqavilələrlə, addım-addım edəcəyini bildirir. Əsas da budur ki, viza rejiminin liberallaşdırılması məsələsinə işin  nəticəsi deyil, ümumi işin bir hissəsi kimi baxılır.

Bizim bu prosesdə kənarda qalmağımız Azərbaycanımızı sivil və açıq ölkədən, qapalı ölkəyə çevirə bilər. Bu isə ən azı ölkəmizin dünyaya nümayiş etdirdiyi konstruktivliyə və dialoqlara açıq olmağımıza zərbədir. Digər tərəfdən də, Azərbaycanın ümumi inkişaf strategiyasın və milli maraqlarına ziddir. Bunu gələcək nəsillər bağışlamayacaq.

Strategiyaya dair «Azərbaycan — 2020: gələcəyə baxış» inkişaf konsepsiyasından məhz Avropanın adının çəkilməsi konkret misallarla:

Ölkə üzrə azyaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlbolunma səviyyəsi orta Avropa göstəricisi səviyyəsinə çatdırılacaqdır. Azərbaycan təhsilinin dünya və Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası gücləndiriləcəkdir. (İnsan kapitalının inkişafı  və səmərəli sosial müdafiə sisteminin qurulması, 7.2. Müasir təhsil sisteminin formalaşdırılması).İşləyən vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək məqsədi ilə iqtisadiyyatın inkişafından asılı olaraq minimum əməkhaqqı məbləğinin tədricən minimum yaşayış standartlarına  və  Avropa ölkələrində müəyyən edilmiş normativə — orta aylıq əməkhaqqının 60 faizi məbləğinə çatdırılması istiqamətində tədbirlər  görüləcək(7.3. Sosial müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi). Atmosfer havasına atılan zərərli maddələrə dair Avropa standartlarına uyğun milli standartlar hazırlanaraq tətbiq ediləcəkdir (11. Ətraf mühitin qorunması və ekologiya məsələləri).

Bundan əlavə də qeyd etmək istərdim ki, konsepsiya ilə tanış olarkən, məhz demokratik, sivil, Avropa dəyərlərini özündə ehtiva edən və bu dəyərlərlə, bu sistemlə əsasında qurulan dövlət barədə fikir formalaşır. Xüsusən, təhsil məsələsində Qərb təcrübəsinin və boloniya prosesinin qeyd olunması təqdirə layiq haldır. Belə ki, son dövrlər Azərbaycanda fəaliyyətə başlayan universitetlər sırf qərb təhsil modeli əsasında formalaşaraq Azərbaycan insanını peşəkar və rəqabətədavamlı yetişdirir.

O ki qaldı ikili standartlar məsələsinə. Təəssüf ki, “ikili standartlar” terminini tez-tez media nümayəndələli və ya ümumiyyətlə beynəlxalq münasibətlər tarixi və beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsindən xəbəri olmayan vətəndaşlarla yanaşı diplomatlar da səsləndirir. Ümumiyyətlə, ikili standartlar beynəlxalq münasibətlərdə normal haldır. Bizim hal-hazırki beynəlxalq münasibətlər sistemimiz Y.F. Fukuyamanın “Tarixin Sonu” əsərində qeyd olunduğu kimi, ideal və liberalizmin tərənnüm etdiyi sistem deyil. Biz indiki beynəlxalq münasibətləri real qəbul edib, rasional davranmalıyıq.

Replika:“Kimsə ikili standartlar tətbiq edir deyə ondan incimək daha çox ərinin məşuqə ilə olduğunu bilən qadının inciməyinə bənzəyir”.

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi kontekstində nəinki ATƏT və ya AB sərgiləyir, Azərbaycanın qonşuları, habelə yeni güc mərkəzi kimi ortaya çıxan Çin də sərgiləyir. Yəni ikili standartlara görə inteqrasiyadan imtina etməyə gəldikdə biz bir çox dövlətlərlə münasibəti kəsməliyik. Əksinə prinsipial mövqe və siyasi iradə ortaya qoyub inteqrasiya yolunu davam etdirməliyik. Eyni zamanda biz özümüzə bu sualı verməliyik: “Biz Avropaya hazırıqmı?” Çox insan vurğulaya bilər: “Paytaxtımız əsl Avropa şəhəridir, müasirdir, Parisə bənzəyir” və yaxud çox şablon şəkildə “Azərbaycanı şərq ölkəsi kimi təqdim edə bilərlər, özünəməxsusluğumuzu itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə olduğumuzu deyə bilərlər.”

Avropa ilk öncə dəyərlərə əsaslanan insani münasibətlərdir. Avropalı olmaq avropalı ailəsində göz açıb Dünya Müharibəsi başlatmaq deyil. Avropalı olmaq 1918-ci ildə həmin dəyərlərdən çıxış edərək müsəlman şərqində ilk cümhuriyyət qurmaqdır. Avropalı olmaq 72 gəncin qanına bulaşmaqla “ağ ölkəni qaralardan təmizləmək” deyil, avropalı olmaq İtaliya, Fransa, habelə Yaponiya və ya Koreya kimi özünəməxsusluğu qorumaqla, Avropa dəyərlərinə, demokratik cəmiyyətə və aparıcı iqtisadiyyata sahib olmaqdır. Bunun üçün də bizi AB-nin dəyərlərini tam götürməliyik, çox öyrənməliyik. Çünki inkişaf edən dünyada bizim rəqabətədavamlı, suveren inkişaf modelimiz üçün digər alternativ yoxdur.

Məndə belə bir adət formalaşıb ki, ölkəmizə təşrif buyurmuş qonağa “Əli və Nino” kitabını hədiyyə edirəm. Bunun səbəbi budur ki, əsər Azərbaycan xalqının bir məfkurəyə, lakin müxtəlif siyasi düşüncələrə malik millət kimi formalaşdığı dövrü bədii incəliklərlə təsvir edir.

Digər tərəfdən əsərdə diqqətçəkən daha bir məqam da var. Belə ki, varisi olduğumuz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulduğu və Bakımızın Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad olduğu bir zamanda əsərin baş qəhrəmanı Əli ilə atası arasında məşhur bir dialoq baş tutur:

“Atam çox nəzakətlə:

  —  Eh, dünyanın işləri belədir, Əli xan. Yuvanı dişi quş qurar. Şərtlər heç də asan olmadığı halda Nino özünü İranda yaxşı apardı. İndi növbə sənindir, Əli xan. Sənə dediyim sözləri yadından çıxarma: artıq Bakı avropalaşıb. Özü də həmişəlik!  Evlərin sərinliyi və divarlardan asılan rəngarəng xalçalar İrana aiddir.

  —  Bəs sən nə edəcəksən, ata?

—  Mən də İrana aidəm və sənin uşağının doğumunu görən kimi İrana gedəcəyəm. Mən Şəmirandakı evimizdə yaşayıb, orada ağ divar kağızlarının və divan yerinə çarpayıların gəlişini gözləyəcəyəm.

  —  Mənim isə burada qalmağım məsləhətdir, ata.

  Atam “Bəli”, —  deyərək ciddi bir şəkildə başını tərpətdi.

  —  Bilirəm. Sən bu şəhəri sevirsən, Nino da Avropanı sevir. Lakin mən  yeni bayrağımızı sevmədim. Şəhərin səs-küyü və şəhərdəki Allahsızlıq havası da xoşuma gəlmədi.

 — O sakitcə başını aşağı saldı və bu anda qardaşı Əsəd-əs-Səltənəyə bənzədi.

  —  Mən artıq yaşlıyam, Əli xan. Bütün bu yeniliklərə, dözümüm yoxdur. Sən isə gəncsən və cəsursan, sənin burada qalmağın lazımdır. Azərbaycan ölkəsinin sənə ehtiyacı var”.

SSRİ dağıldıqdan sonra yeni düzənə, Azərbaycanın müstəqilliyinə, ölkəni suveren görməyə uyğunlaşmayan bir çox gənc özünü azad, yenilikçi kimi göstərsə də, hələ də günün trendi ilə yaşayıb fəaliyyətlərini xəbərin oxunma sayları və ya “hashtag”-lərin birinci olmaları üzərində qurur. Ancaq eyni zamanda onlar hələ də üzərilərində sovet partnamenklatura qoxusunu gəzdiririrlər. Bax, bu gənclər mənə Əlinin atasını xatırladırlar.